Trojaanse tin-oorlog en Odysseus' oceaanroute (samenvatting)

Op een eigen wijze ga ik op zoek naar andere perspectieven om de Ilias en Odyssee te duiden. Zowel als lezer, maar ook als reiziger en zeiler. Met nieuwsgierigheid als drijfveer, met onzekerheid over de verhalen en de geheimzinnige metaforen. Met gebruik van huidige kennis en technologie. Vaststaande dogma’s laat ik los om ruimte te scheppen voor andere ideeën en theorieën. Mijn focus ligt op de Atlantische wereld. In de Griekse wereld is niets concreets van Homerus’ verhalen gevonden.

Het nieuwe schild van Achilles: geen kunst, maar informatiebron

Het nieuwe schild van Achilles, gesmeed door de god Hephaistos is voor mij een bron van inspiratie. Het schild bevat sleutels om de Ilias en Odyssee te ontrafelen. Het is gemaakt van 4 metalen: goud, zilver, koper en tin. Het heeft 5 lagen, waarvan meerdere lagen van brons. Op het schild zijn beelden weergegeven van samenlevingen in vrede en oorlog, van Okeanos en van de hemelkoepel met zon en maan en 4 sterrenbeelden. Eén aanknopingspunt heb ik toegevoegd: de dynamiek van kusten. De zee is sedert de tijd van Odysseus enkele meters gestegen en kusten zien er nu anders uit dan toen. Ik veronderstel dat de Trojaanse Oorlog zich in de bronstijd rond 1400 BC afspeelt.

Een omwenteling in de Atlantische wereld van “toen”

Er bestaat tussen 5000 – 1500 BC een hoogontwikkelde Atlantische cultuur langs de kusten en op alle eilanden van Zuid-Spanje en Portugal, Bretagne en Engeland tot in Schotland. Atlantische megalieten zijn ouder dan die uit de Griekse bloeitijd en Egyptische piramiden. Opvallend is de grote bouwkundige en astronomische precisie waarmee deze megalieten zijn gebouwd. Door zeevaart is deze kennis en technologie langs kusten verspreid.

Als in Zuid-Spanje goud, zilver en koper worden gevonden, vindt een cruciale omwenteling van steen naar metalen plaats. Ook elders langs de Atlantische kust worden metalen gevonden. Deze vondsten trekken al vanaf circa 3000 BC zeelui en handelaren aan uit het Middellandse Zeegebied. Er ontstaat in Zuid-Spanje een machtig centrum waar de metalen worden gewonnen en aangevoerd, ver- en bewerkt en verhandeld. Als blijkt dat koper met tin het sterke brons geeft, waarvan sterkere wapens te maken zijn, verschuift de handelsvraag naar tin: wie tin heeft en brons kan maken, heeft de macht. Het zeldzame tin wordt “goud” waard. Tin komt nauwelijks voor in Zuid-Spanje, maar wel in andere Atlantische gebieden als Galicië, Bretagne en Cornwall. Van deze gebieden groeit Cornwall vanaf 2200 BC uit tot de machtigste producent en leverancier van tin aan het handelscentrum (afb. 5.2). Zuid-Spanje wordt steeds afhankelijker van leveranties van de tinproducent Cornwall. Dat leidt tot spanningen.

Homerus vertelt over een oplopend conflict tussen 2 machtscentra, Ithaca en Troje. De spanningen tussen Ithaca en Troje zijn ontstaan nadat de beeldschone Achaise Helena, echtgenote van koning Menelaos, door de Trojaanse prins Paris wordt geschaakt. Onderhandelingen tussen de koningen van Ithaca en Troje leiden niet tot de terugkeer van Helena. De Trojaanse Oorlog breekt uit.

Er doemt voor mij in de Atlantische wereld een andere aanleiding op voor de Trojaanse Oorlog. Het gaat niet om Helena, maar om de hegemonie over tin.

De koning van Cornwall beseft zijn machtspositie in de tinhandel en gaat die inzetten tegen de rijke handelaren in Zuid-Spanje. Hij stuurt zijn zoon Paris naar de koningen van Zuid-Spanje. Paris komt met extra voorwaarden die de koning van Cornwall verbindt aan de leverantie van tin. De koningen van Zuid-Spanje zijn beducht voor het verlies van hun lucratieve handel en gaan niet mee met de eisen. De machtsbalans dreigt verstoord te worden. Het conflict leidt tot oorlog. Cornwall wordt aangevallen en de burcht van de koning van Cornwall wordt vernietigd, de leiders gedood.

De Trojaanse Oorlog markeert het einde van een bloeiend Atlantisch tijdperk.

Beide partijen leiden enorme verliezen aan koningen en manschappen. In de thuisgebieden raken de volken sterk verzwakt en vervallen in chaos en armoede. Vele bewoners trekken weg over zee en land, op zoek naar betere oorden. Het zou kunnen zijn dat zij de migranten zijn, die in Griekenland neerstrijken, zoals Plato en Herodotus denken. Misschien zijn zij de zeevolken die in 1207 en 1177 BC met hun vloot Egypte aanvallen en met hun infanterie over land Egypte binnen trekken.

In mijn redenering is Ithaca de naam, die Homerus gegeven heeft aan het machtscentrum in Zuid-Spanje, bekend om zijn rijkdom aan goud, zilver en koper. Homerus beschrijft Ithaca als “een (schier)eiland met een heuvel”, “tussen 2 zeeën” en “met enkele eilanden er vlakbij”. Deze beschrijving komt overeen met het schiereiland, gevormd door de Rio Odiel en Rio Tinto in de baai waarin ze samen uitmonden, rond 1500 BC (afb. 7.2). Hier ligt nu Huelva. In deze redenering is Ithaca de naam voor het gebied, dat later Tartessos en nu de stad en provincie Huelva omvat.

Troje is de naam, die Homerus gaf aan het machtscentrum in Cornwall, dat over onuitputtelijke voorraden tin beschikt. Troje wordt in de Ilias beschreven als een hoog gelegen, rijke burcht, een vrijwel onneembare vesting, vlakbij of aan zee. De dagelijkse gevechten in de Trojaanse Oorlog vinden plaats op de kust van de baai. De baai is beschut tegen noorderstormen. Deze beschrijving van de burcht komt overeen met die van de rots, die nu St. Michael’s Mount heet en in Mount’s Bay ligt, met op de top een Middeleeuws kasteel. Vroeger heette de rots “Grey Rock in the forest” en later “Iktin”. De rots lag in een bos op het land en later aan de kust. Een brede kuststrook is door zeespiegelstijging en woeste stormen afgeslagen. Nu ligt de rots zelfs in zee. Troje is de huidige St. Michael’s Mount in Mount’s Bay (afb. 8.6).

Okeanos van “toen” is de Noord-Atlantische Oceaan van “nu”

Al lang is bekend dat de circulaire golfstroom en de winden, met de klok mee, de dominante unieke eigenschappen zijn van de Noord Atlantische Oceaan. De stroming gaat zuidwaarts van Engeland naar Spanje tot Cape Verde, en daarna westwaarts. Bij de Cariben gaat de golfstroom naar het noordwesten en buigt ten noorden van de Bahamas oostwaarts naar de Azoren.

Homerus schrijft dat Okeanos het ronde schild van Achilles omringt. Dat is ook te zien als verbeelding van de circulaire stroming op de oceaan en de route van Odysseus zoals is weergegeven in afb. 12.1.

De navigatie over de oceaan wordt, nauwkeuriger dan door de zon, bepaald door 4 sterrenbeelden op het schild van Achilles. De Beer staat altijd in het noorden. Met het sterrenprogramma SkyMap kan de sterrenhemel in 1400 BC worden bestudeerd. De te varen koers naar een bestemming wordt bepaald door een combinatie van een heldere ster op de horizon met een andere heldere ster er recht boven. Elke haven heeft een eigen combinatie van sterren. Deze 2 sterren fungeren net zoals 2 havenlichten loodrecht boven elkaar de veilige koers aangeven. Deze navigatiekennis is ontdekt bij Polynesische zeelui. Het is een vorm van zeilen over de breedtegraad. In de winter, naar het westen, leidt de verticaal van de ondergaande rode Betelgeuse (Orion) en er recht boven Procyon (Canis Minor) de schipper van Cape Verde naar de Cariben (afb. 12.3). In de zomer naar de thuishaven in het oosten, leidt de opkomende Saiph (Orion) en Aldebaran (Hyaden) er recht boven, de schipper van Norfolk (VS) naar de Azoren en Huelva (afb. 12.14).

Sommige sterren uit de Ilias en Odyssee fungeren als een aanwijzing voor een schipper over het vorderen van het seizoen. Als deze sterren voor het eerst in een jaar eerder opkomen dan de zon moet de schipper uit een bepaald gebied vertrekken, omdat daar zware stormen dreigen. Dat is geval als in de Bahamas de Pleiaden eind april voor het eerst zichtbaar zijn. Op latere tijdstippen in het vaarseizoen geldt dat voor Orion en Sirius. Met deze kennis van de oceaan en de sterrenhemel is het mogelijk om de oceaan veilig over te steken, heen en terug naar de thuishaven in 1 of 2 jaar. Ruim 8 jaar verblijft Odysseus bij de godinnen Circe en Kalypso. Zonder twijfel prima overwinteringsplaatsen.

De zeespiegel staat in de tijd van Odysseus, 1400 BC, 3-5 meter lager dan nu

Kustgebieden hebben er toen anders uitgezien dan nu. Twee voorbeelden:

Door zeespiegelstijging is een brede strook land van de kust van Mount’s Bay in Cornwall in zee verdwenen. De steile rots St. Michael’s Mount ligt nu in zee. Maar lang geleden lag de rots op het land in een bos. Ten tijde van de Trojaanse Oorlog lag de rots aan de kust of op een schiereiland.

Grote delen van het huidige zeegebied van de Bahamas zijn nu zeer ondiep (0-8 meter waterdiepte). Door de zeespiegelstijging van 3-5 meter in 3400 jaar zijn grote delen van eilanden, die in de tijd van Odysseus boven zeeniveau liggen, onder water verdwenen.

De metaforen en de werkelijkheid

Sommige metaforen in de Odyssee trekken de aandacht. Het eiland van de koning der winden is een “drijvend eiland, omringd door een onbreekbare muur van brons”. Dat is een beeld van een eiland, omringd door een kalme zee binnen een koraalrif. Enkele eilanden in de Cariben, zoals Barbuda, voldoen aan deze beschrijving. Elders op de oceaan komt dit alleen voor bij Barbados en de Bermuda eilanden.

Als Odysseus van de godin Circe naar ’t huis van Hades moet, zeilt hij dwars over een “stroomrivier” en komt dan bij ’t huis van Hades op de “uiterste rand van de diepe Okeanos”. Dit kan geïnterpreteerd worden als een zeiltocht van Aiaia, een eiland van de Bahamas, naar de kust van Florida, dwars over de fel stromende golfstroom. Odysseus’ Hades lag dus op de Amerikaanse kust. Op de terugtocht komt de zon precies in het oosten op boven Aiaia, het eiland van Circe.

Odysseus ontmoet de godin Kalypso op het eiland Ogygia. De god Hermes noemt dit eiland de “navel van de zee”, “midden in die ontzaglijke zoutplas zonder stad in de buurt, waar aan de goden offers worden gebracht”. In mijn interpretatie is dat een eiland van de Azoren. Na 7 jaar verblijf bij Kalypso mag hij naar huis, zij het met een omweg. De vaar­instructie van Kalypso voert Odysseus over de Atlantische Oceaan naar Scheria, Lanzarote, waar de Phaiaken wonen. Leidend is de verticaal van sterren met de opkomende Alnilam (Orion) op de horizon en de Pleiaden er recht boven (afb. 12.14). De vaar­instructie van Kalypso is uitvoerbaar op de Atlantische Oceaan, maar niet op de Middellandse Zee. Daar belandt je ermee in de woestijn.

De Phaiaken brengen Odysseus naar Ithaca (Huelva). Daar ontmoet hij zijn zoon Tele­machos en omarmt hij eindelijk zijn vrouw Penelope. De thuisreis is volbracht.

De oorsprong van de Ilias en Odyssee ontrafeld dankzij het schild van Achilles.

Het nieuwe schild van Achilles, gemaakt door de god Hephaistos was mijn inspiratiebron. Het sterke ronde schild is gemaakt van brons, een mengsel van koper en tin. Het is versierd met goud en zilver en met Okeanos als rand. Het bevat essentiële sterrenbeelden voor het varen op de oceaan. De strijd om de hegemonie over tin leidt tot de Trojaanse Oorlog. De Ilias en Odyssee bevatten een oude historische kern over de ondergang van een bloeiende Atlantische cultuur en de kennis en techniek om op de oceaan te kunnen varen en de thuishaven te kunnen terugvinden

De Ilias en Odyssee zijn niet louter fictie. Het zijn voorbeelden van orale geschiedenissen. Gemigreerde Atlantische volkeren hebben hun verhalen eeuwenlang doorverteld en meegenomen naar nieuwe woonoorden, zoals Griekenland. Homerus zet de verhalen op schrift in een Grieks decor met Griekse goden. Dankzij Homerus leven de verhalen nog steeds voort.